Mặc Lâm, biên tập viên RFA
2016-03-11
2016-03-11
Nhân
sĩ trí thức trong một lần biểu tình chống Trung Quốc ở Hà Nội.
Xã hội dân sự tại Việt Nam vừa bắt
đầu hình thành qua các nhóm dân oan, trí thức, tù nhân lương tâm hay những nhà
bất đồng chính kiến trong vài năm gần đây. Nhà nước không công nhận, dân chúng
chung quanh ít biết tới với nhiều lý do, nội bộ tranh cãi gay gắt và nhiều nhóm
đang âm thầm tan rã.
Những hình ảnh tiêu cực này đang là câu hỏi nhức nhối cho
phong trào mặc dù vẫn còn nhiều hội nhóm tích cực tiến gần tới đích qua phong
cách làm việc vững vàng và hiệu quả.
AFP photo
Khái niệm xã hội dân sự
Nói tới xã hội dân sự người dân
trong các nước dân chủ nghĩ tới các hội nhóm có cùng khuynh hướng, mục tiêu, và
quyền lợi họp lại với nhau chia sẻ thông tin, kinh nghiệm, hay sở thích, lý
tưởng chung. Hình thức đặc biệt của xã hội dân sự là độc lập với chính phủ, mọi
kinh phí phải tự tìm và chính phủ không hề tham dự vào cách tổ chức hay điều
hành một hội nhóm nào trên danh nghĩa phi lợi nhuận. Quan trọng nhất trong việc
thành lập nhóm xã hội dân sự là sự tự nguyện của tất cả các thành viên.
Tại Việt Nam những hội đoàn xuất
hiện từ khi chính quyền được thành lập nhưng khuôn khổ của nó hoàn toàn khác
với cách tổ chức của xã hội dân sự. Chính phủ cung cấp kinh phí, hướng dẫn và
tổ chức cho chính cái hội ấy hoạt động song song với guồng máy nhà nước vì vậy
hội đoàn nào cũng là chân rết của chính quyền, hoạt động theo định hướng từ
trên và danh xưng xã hội dân sự hoàn toàn không phù hợp.
Luật sư Võ An Đôn, người được
tiếng là quên mình để bảo vệ công lý đã công khai tuyên bố sẽ là ứng cử viên
độc lập cho kỳ bầu cử lần này. Là luật sư có tên trong Đoàn Luật sư tỉnh nhưng
Luật sư Đôn cho biết không thể kêu gọi sự ủng hộ của Đoàn luật sư vì nó không
phải là một tổ chức xã hội dân sự bởi được thành lập do Đảng chỉ định. LS Võ An
Đôn chia sẻ:
Hiện nay ở các tỉnh thành phố trực
thuộc trung ương toàn Việt Nam thì mỗi tỉnh đều có Đoàn luật sư và Hội luật
gia. Đoàn luật sư thì do tổ chức luật sư toàn quốc quản lý. Riêng hội luật gia
thì không phải là luật sư họ là người có bằng cử nhân luật đang làm việc trong
các cơ quan nhà nước thì có quyền gia nhập Hội luật gia này ở các tỉnh. Nhưng
Hội luật gia thì do nhà nước dựng lên chứ không phải là tổ chức xã hội dân sự.
Đa số các Đoàn luật sư cũng như Liên đoàn thì chủ nhiệm là các đảng viên và
được nhà nước chấp nhận cho nên khi lên làm thì họ theo chủ trương của nhà
nước.
Tôi
thấy một điều rõ rệt nhất, cái nguyên nhân lớn nhất là do cái “tôi” quá lớn.
Việc cần làm nhất là chúng ta phải bớt cái tôi đi mà phải vì mục tiêu chung.
- Nhà báo tự do Ngô Nhật Đăng
- Nhà báo tự do Ngô Nhật Đăng
Lực cản mạnh mẽ từ các tổ chức của
nhà nước đã ngăn không cho xã hội dân sự phát triển tại Việt Nam. Từ chỗ bị cấm
cản, đàn áp từng hội nhóm cũng bằng mọi cách ra đời nhằm bảo vệ cho chính quyền
lợi của các nhóm có hoàn cảnh giống nhau. Nhóm dân oan có lẽ là sự xuất hiện
sớm nhất của những hoàn cảnh và cùng một mục đích: đòi lại đất đai mà nhà nước
trưng thu một cách bất công.
Hầu như cùng lúc, sau dân oan là
Phụ nữ nhân quyền, Cựu tù nhân lương tâm, Nhà báo độc lập, Liên đoàn lao động
Việt, Mạng lưới blogger….tất cả cùng hào hứng góp mặt với xã hội hình thành một
cộng đồng các nhóm xã hội dân sự đối trọng với hội đoàn của chính quyền mặc dù
nội lực của các nhóm xã hội dân sự luôn là điều băn khoăn của tất cả các hội
viên.
Chị Cấn Thị Thêu, một khuôn mặt
nổi bật trong những người tranh đấu cho dân oan Dương Nội, địa danh nay đã trở
thành biểu tượng cho người dân oan, chia sẻ tình trạng Hội dân oan khi chị từ
nhà tù trở về với đời sống bên ngoài:
Khi em đi tù về một thời gian sau
thì có bác Trần Thị Hài, bác Trương Thanh Quang từ miền nam ra thành lập Hội
dân oan ba miền, nói chung là có những cái chưa chuẩn bị chu đáo. Mới bắt đầu
thành lập nên chưa có kinh nghiệm và lại bị an ninh đánh phá rất mạnh cho nên
từ ngày về tới giờ cái hội đấy hoạt động không hiệu quả nữa. Chị Quang và chị
Hài cũng về miền nam rồi. Trong kia thì em nghe nói chị Trần Ngọc Anh có trong
Phong trào Liên đới dân oan còn ở Hà Nội nói về phong trào thì chúng em rất
mạnh bởi vì hàng tuần ít nhất chúng em cũng được một lần hoặc hai lần có khi ba
lần…hoặc khi có những vấn đề gì như các anh em dân chủ bị bắt thì dân oan tham
gia hỗ trợ. Phong trào bây giờ rất rầm rộ nhưng để mà người nào phụ trách phong
trào đấy thì em chưa thấy có ai.
Khó khăn đến từ đâu?
Một trong những lý do khiến xã hội
dân sự không thể lớn mạnh đó là sự thiếu vắng tổ chức hay tổ chức trái với tôn
chỉ mà hội viên đặt ra lúc ban đầu. Bà Lê Hiền Đức, một người nổi tiếng trong
việc tranh đấu cho dân oan kể lại sự chấm dứt của bà với nhóm dân oan như sau:
Người
dân tụ tập ca hát trong một cuộc biểu tình phản đối kế hoạch chặt cây xanh của
chính quyền Hà Nội vào ngày 22 tháng 3 năm 2015. AFP photo
Việc dân oan thì lúc đầu tôi cũng
nghĩ rằng hợp tác với nhau, kề vai sát cánh với nhau thì nó có sức mạnh hơn
nhưng thực chất thì bây giờ không thể làm được chuyện gì cả. Lúc đầu người ta
có thể cùng với nhau giúp những người dân oan đấu tranh đòi quyền lợi chính
đáng và hợp pháp nhưng dần dần có những người lại ngã theo tổ chức này tổ chức
khác có vẻ liên quan đến chính trị thì tôi không thể tham gia vào những cái
chuyện như vậy.
Trong các nhóm xã hội dân sự được
thành lập không ít nhóm có tiêu chí chính trị rất rõ ràng. Vì là chính trị nên
thường xuyên có những trao đổi về các tương quan chính trị hay xã hội. Từ chỗ
trao đổi đến tranh luận và phản biện là việc hẳn nhiên, tuy nhiên văn hóa tranh
luận trong nhiều nhóm đã gây chia rẽ và bất hòa.
Phạm Thanh Nghiên, một người đấu
tranh cho dân chủ nhân quyền trong nhiều năm cho biết kinh nghiệm của cô về vấn
đề này:
Có những kinh nghiệm mình đã trải
qua nhưng không hề muốn. Đó là khi mà ta phát biểu quan điểm một cách công khai
không giấu giếm trước người khác thì lập tức chúng ta sẽ bị hiểu lầm, thậm chí
bị chụp mũ là mình đang chống họ. Điều này tôi cho rằng đã hạn chế tính phản
biện ở Việt Nam. Nó gây ra chia rẽ giữa những cá nhân cũng như giữa các hội
nhóm dân sự vốn đang manh nha hình thành và rất non yếu.
Điều này làm cho những người thật
sự nặng lòng, có chiều sâu hoặc thuộc về số ít của các quan điểm và nhất là họ
là những người ngại va chạm thì càng ngày càng e dè trong việc bày tỏ, phát
biều quan điểm của mình một cách công khai trước công luận. Tôi cho rằng vấn đề
này chúng ta cần phải suy nghĩ.
Nhà báo tự do Ngô Nhật Đăng có cái
nhìn chi tiết hơn, mặc dù kết luận của ông không khác Phạm Thanh Nghiên bao
nhiêu:
Tôi thấy một điều rõ rệt nhất, cái
nguyên nhân lớn nhất là do cái “tôi” quá lớn. Việc cần làm nhất là chúng ta
phải bớt cái tôi đi mà phải vì mục tiêu chung. Nếu ai cũng nói chúng tôi làm
cái việc này vì yêu nước, vì quê hương, vì những điều tốt đẹp cho nhân dân
trong khi những việc rất đơn giản anh có thể ngồi lại với nhau thì không làm
được thì tôi nghĩ rằng những lời nói đó chỉ là sáo rỗng.
Việc dân oan thì lúc đầu tôi cũng nghĩ rằng hợp tác với nhau, kề
vai sát cánh với nhau thì nó có sức mạnh hơn nhưng thực chất thì bây giờ không
thể làm được chuyện gì cả.
- Bà Lê Hiền Đức
- Bà Lê Hiền Đức
Ba năm sống và va chạm với nhiều
tổ chức xã hội dân sự nước ngoài đã khiến cho Nguyễn Anh Tuấn có một số kinh
nghiệm quý giá về cách tổ chức, điều hành, làm việc. Sự chuyển động trong tư
thế chuyên nghiệp đã giúp anh thấy được thành công của các bạn trẻ hay những tổ
chức NGO phi chính phủ. Nguyễn Anh Tuấn chia sẻ:
Nếu mà nói tới người Việt ở nước
ngoài thì có bạn là du học sinh hoặc là những bạn gốc Việt sinh ra và lớn lên ở
ngoại quốc. Tôi cũng tiếp xúc các bạn ấy khá nhiều và học được từ thái độ làm
việc cũng như tính chuyên nghiệp trong công việc của họ mà họ coi đó là một cái
nghề trong khía cạnh chuyên nghiệp rất được đề cao. Đó là điểm mà tôi thấy.
Cũng hợp lý thôi. Các nước thì có
một thời gian dài phát triển đến hàng trăm năm do đó tính chuyên nghiệp trong
công việc của họ đã được nâng cao rất nhiều. Đó là điểm mình rất cần phải học
mới có thể làm cho phong trào xã hội dân sự trong nước đi lên.
Thật khó biết được mai đây các hội nhóm xã hội dân
sự sẽ được phát triển bằng cách nào, trong khi vừa thiếu thốn kinh phí lẫn kinh
nghiệm, họ như đang bơi trong một chiếc hồ quá rộng mà điểm đến không được ai
xác định