Suốt 15 năm qua Ủy Hội Tự Do Tôn Giáo Quốc Tế đề nghị đưa Việt Nam vào danh sách CPC. BBT Blog.
3119. Báo cáo về Tự do tôn giáo ở VN 2021 của Ủy ban Tự do Tôn giáo Quốc tế Hoa Kỳ: đề nghị chính phủ Mỹ đưa VN vào danh sách CPC
Religious Freedom in Vietnam in 2021 by Mingzhi Chen, Policy Analyst- February 2022
Giới thiệu
Năm 2021, tình trạng vi phạm tự do tôn giáo vẫn tiếp diễn ở Việt Nam. Báo cáo này cung cấp một cái nhìn tổng thể về những vi phạm này và nêu bật những nỗ lực trong chính sách của Hoa Kỳ nhằm thúc đẩy nhân quyền, bao gồm cả tự do tôn giáo, ở Việt Nam.
Mặc dù đã có những cải tiến đáng chú ý so với pháp lệnh tôn giáo trước đây, nhưng Luật tín ngưỡng, tôn giáo năm 2018 (Luật tín ngưỡng, tôn giáo 2018) vẫn còn hạn chế về bản chất và còn vướng mắc bởi việc áp dụng không đồng đều và thiếu nhất quán trong cả nước.
Tình trạng đàn áp của chính quyền tiếp tục là một thực tế khắc nghiệt đối với các nhóm tôn giáo độc lập chưa đăng ký, với nhiều người trong số họ bị coi là tôn giáo “kỳ lạ, sai lầm hoặc dị giáo”.
Cuối cùng, các nhà chức trách tiếp tục bắt các tín đồ và những người ủng hộ tự do tôn giáo phải ngồi tù dài hạn, trong đó một số người cho biết sức khỏe ngày càng xấu đi do liên tục bị sỉ nhục và ngược đãi trong tù.
Khái quát
Khung pháp lý và bối cảnh tôn giáo của Việt Nam
Hiến pháp Việt Nam quy định rằng công dân “có thể theo hoặc không theo một tôn giáo nào” và “các tôn giáo đều bình đẳng trước pháp luật”. Hiến pháp cũng quy định việc tôn trọng và bảo vệ quyền tự do tín ngưỡng và tôn giáo. Tuy nhiên, nó cho phép chính quyền hạn chế các quyền con người, bao gồm quyền tự do tôn giáo, vì lý do “quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, đạo đức, sức khỏe của cộng đồng”.
Luật Tín ngưỡng và Tôn giáo năm 2018 của Việt Nam có các quy định tương tự cho phép hạn chế quyền tự do tôn giáo.
Việt Nam là một quốc gia đa dạng về tôn giáo với nhân khẩu học về tôn giáo rất khác nhau, theo các nghiên cứu và báo cáo. Các tập tục tôn giáo có sự hiện diện đáng kể trong nước bao gồm Phật giáo, Phật giáo Hòa Hảo, Cao Đài, Công giáo và Tin lành.
Cuối năm 2020, Chính phủ đã chính thức công nhận tổng số 16 tôn giáo và 43 tổ chức tôn giáo. Tuy nhiên, nhiều nhóm từ chối đăng ký vì sợ bị đàn áp hoặc lo ngại về sự độc lập của họ, tình hình này trong một số trường hợp đã khiến các nhóm tôn giáo độc lập và những tổ chức tôn giáo được nhà nước bảo trợ cạnh tranh để đại diện cho tôn giáo của họ.
Chỉ định CPC cho Việt Nam
Kể từ khi Hoa Kỳ và Việt Nam bình thường hóa quan hệ ngoại giao vào năm 1995, quan hệ hai nước ngày càng phát triển trên cơ sở hợp tác và toàn diện, về nhiều lĩnh vực bao gồm thương mại, an ninh, giáo dục và y tế công cộng. Tuy nhiên, các hồ sơ về tự do tôn giáo và nhân quyền của Việt Nam đã ngăn cản hai nước tạo dựng một mối quan hệ tốt đẹp hơn.
Sự can dự chủ yếu của Hoa Kỳ với Việt Nam về các vi phạm tự do tôn giáo đã khiến Bộ Ngoại giao chỉ định nước này là “quốc gia cần quan tâm đặc biệt” (CPC), vào năm 2004 và 2005.
Cuối cùng, Bộ Ngoại giao đã bãi bỏ chỉ định CPC đối với Việt Nam vào năm 2006 sau một một loạt các cuộc đàm phán ngoại giao với Việt Nam dẫn đến một thỏa thuận ràng buộc được chính thức hóa.
Cho đến nay, đây vẫn là trường hợp duy nhất được biết đến về một thỏa thuận ràng buộc mà chính phủ Hoa Kỳ đã đạt được với chính phủ nước ngoài theo Đạo luật Tự do Tôn giáo Quốc tế năm 1998 (IRFA), đã được sửa đổi.
Nội dung của thỏa thuận ràng buộc giữa Hoa Kỳ và Việt Nam không bao giờ được tiết lộ công khai. Ủy ban Tự do Tôn giáo Quốc tế của Hoa Kỳ (USCIRF) đã lưu ý trong một đánh giá năm 2017 rằng việc chỉ định CPC đối với Việt Nam và việc sử dụng chiến lược thỏa thuận ràng buộc đã tạo ra những cải thiện hữu hình về điều kiện tự do tôn giáo ở nước này, mặc dù những điều kiện đó không lâu dài.
Vào thời điểm đó, USCIRF đã mô tả tình hình tự do tôn giáo của Việt Nam là một trong những “sự cải thiện vừa phải đi đôi với tình trạng kiểm soát đàn áp của chính phủ”, với những vi phạm có hệ thống, đang diễn ra và liên tục nghiêm trọng trong cả thập kỷ kể từ khi Việt Nam được loại khỏi danh sách CPC của Bộ Ngoại giao.
Vì lý do này, USCIRF kêu gọi sự tham gia bền bỉ của Hoa Kỳ đối với tự do tôn giáo ở Việt Nam để đảm bảo có sự tiến bộ vừa sâu rộng vừa bền vững.
Gần đây hơn, USCIRF đã tiếp tục bày tỏ những quan ngại tương tự — bao gồm cả trong Báo cáo thường niên năm 2021 — về các vi phạm tự do tôn giáo của Việt Nam và liên tục khuyến nghị nên chỉ định quốc gia này vào danh sách CPC.
Vi phạm quyền tự do tôn giáo ở Việt Nam
Việc thực hiện Luật tín ngưỡng, tôn giáo năm 2018
Các cơ quan chính phủ đã tiếp tục sử dụng Luật Tín ngưỡng và Tôn giáo năm 2018 — bao gồm các yêu cầu đăng ký phức tạp và các điều khoản mơ hồ về an ninh quốc gia — để tích cực hạn chế tự do tôn giáo ở Việt Nam.
Luật, như được viết ra và thực thi, trái với các tiêu chuẩn nhân quyền quốc tế và vi phạm một cách có hệ thống quyền tự do tôn giáo, đặc biệt là đối với các nhóm tôn giáo độc lập.
Mặc dù có một số cải tiến đáng chú ý — chẳng hạn như giảm thời gian chờ đợi khi các tổ chức tôn giáo đăng ký với chính phủ và cấp tư cách pháp nhân cho các tổ chức tôn giáo đã đăng ký — so với pháp lệnh năm 2004, Luật năm 2018 đặt ra các yêu cầu phức tạp và nặng nề đối với các nhóm tôn giáo đăng ký với chính phủ.
Ví dụ, luật pháp yêu cầu các nhóm tôn giáo phải đăng ký với chính phủ để được hoạt động tôn giáo, tụ họp tôn giáo và được chính thức công nhận. Mỗi bước này đòi hỏi một quy trình đăng ký riêng biệt, yêu cầu các nhóm phải gửi thông tin rộng rãi về các tổ chức và hoạt động tôn giáo của họ cho chính quyền. Hơn nữa, một nhóm đang tìm kiếm sự công nhận chính thức phải hoạt động hợp pháp ít nhất 5 năm trước khi nộp đơn đăng ký thành tổ chức tôn giáo.
Như đã lưu ý trong Bản cập nhật quốc gia Việt Nam năm 2019 của USCIRF, các nhóm tôn giáo đã gặp phải vấn đề về đăng ký do việc áp dụng luật không đồng đều và thiếu nhất quán của chính quyền địa phương.
Năm ngoái, USCIRF đã nhận được báo cáo về việc chính quyền địa phương từ chối yêu cầu đăng ký hoạt động tôn giáo của các nhóm tôn giáo độc lập. Các nhà chức trách được cho là đã yêu cầu một số tín đồ từ bỏ hoặc rời bỏ nhóm của họ và thay vào đó tham gia các tổ chức tôn giáo được nhà nước phê duyệt. Trong một trường hợp, các công an địa phương đã thẩm vấn và đe dọa một thành viên của một nhóm Tin lành độc lập, cùng với áp mức án tù dài hạn, qua việc nhà thờ của ông ta bị yêu cầu đăng ký hoạt động tôn giáo với chính quyền.
Báo cáo viên đặc biệt của Liên hợp quốc (LHQ) về tự do tôn giáo hoặc tín ngưỡng đã tuyên bố dứt khoát rằng việc đăng ký “không nên bắt buộc” và “không nên là điều kiện tiên quyết để [thực hành] tôn giáo của một người, chỉ để có được tư cách pháp nhân và các quyền lợi liên quan.”
USCIRF từ lâu đã khuyến nghị rằng không nên bắt buộc đăng ký các nhóm tôn giáo; và đã thúc giục chính phủ Hoa Kỳ khuyến khích chính phủ Việt Nam sửa đổi Luật Tín ngưỡng và Tôn giáo năm 2018, bao gồm cả việc đăng ký tùy chọn và không sử dụng nó như một công cụ nặng nề để kiểm soát các nhóm tôn giáo và hoạt động của họ.
Đàn áp các nhóm tôn giáo độc lập
Chính quyền Việt Nam tiếp tục tích cực sách nhiễu, hoặc nói cách khác là khủng bố, các cộng đồng tôn giáo độc lập chưa đăng ký, bao gồm cả người dân tộc Hmong và người Thượng theo đạo Thiên chúa, Phật giáo Hòa Hảo, Phật giáo Thống nhất, tín đồ Cao Đài, Công giáo, cũng như các tín đồ khác của tôn giáo mới, các phong trào như đạo Hà Mòn, Pháp Luân Công, Đường Văn Minh, Hội thánh của Đức Chúa Trời Hiệp hội Truyền giáo Thế giới, và các phong trào khác.
Chính phủ Việt Nam đã xác định nhiều nhóm tôn giáo độc lập này là tôn giáo “sai lầm”, “kỳ lạ” hoặc “dị giáo”. Tính đến tháng 4 năm 2021, Ủy ban Tôn giáo Chính phủ (GCRA) đã liệt kê 85 nhóm là “tôn giáo kỳ lạ”. Các nhà chức trách thường xuyên làm gián đoạn các dịch vụ tôn giáo, việc đào tạo và nghi lễ và sách nhiễu, đe dọa, giam giữ và bỏ tù các tín đồ và nhà hoạt động tôn giáo thuộc các nhóm này.
Hơn nữa, các nhà chức trách chính phủ thường viện lý do an ninh để cấm các nhóm độc lập này, khiến một số – chẳng hạn như đạo Hà Mòn – được cho là phải đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng.
USCIRF tiếp tục quan tâm đến tình trạng của các cộng đồng Cơ đốc giáo dân tộc thiểu số ở miền Trung và Tây Nguyên xa xôi của Việt Nam.
Vào năm 2021, chính quyền địa phương được cho là đã sách nhiễu, giam giữ và đe dọa các thành viên của các nhóm Tin lành người Thượng chưa đăng ký, bao gồm cả việc buộc họ từ bỏ đức tin nơi công cộng.
Như đã báo cáo trong Báo cáo thường niên năm 2020 và 2021 của USCIRF, hàng nghìn tín đồ Cơ đốc giáo người Hmong và người Thượng vẫn vô quốc tịch vì chính quyền địa phương từ chối cấp cho họ chứng minh thư và giấy tờ đăng ký hộ khẩu, trong nhiều trường hợp để trả đũa những người Cơ đốc giáo không chịu từ bỏ đức tin của mình.
Vào năm 2020, USCIRF đã được khích lệ trước nỗ lực của chính quyền địa phương trong việc tái định cư các hộ gia đình Cơ đốc giáo người Hmong không quốc tịch tại Tiểu khu 179, huyện Đam Rông, tỉnh Lâm Đồng. USCIRF cũng bày tỏ sự lạc quan thận trọng rằng tiến bộ trong phân khu 179 có thể là một mô hình để cải thiện hoàn cảnh của người thiểu số theo đạo Thiên chúa ở các vùng dân tộc thiểu số khác.
Vào tháng 5 năm 2021, trong một diễn biến tích cực, chính quyền tỉnh Lâm Đồng đã công bố quyết định cấp chứng minh nhân dân cho tất cả người dân thuộc Tiểu khu 179 và Tiểu khu 181 lân cận, đồng thời chính quyền địa phương cho phép các thành viên của các cộng đồng này tham gia bầu cử, công nhận họ là cư dân địa phương.
Tù nhân lương tâm tôn giáo
USCIRF từ lâu đã bày tỏ quan ngại về điều kiện của các tù nhân lương tâm tôn giáo ở Việt Nam. Năm nay, nhiều tín đồ và những người ủng hộ tự do tôn giáo vẫn ở trong tù, chịu án dài hạn. Các tù nhân này bao gồm Phật tử Hòa Hảo Nguyễn Bắc Truyển (bị kết án 11 năm); Mục sư Cơ đốc giáo người Thượng Y Yich (bị kết án 12 năm); người sáng lập nhóm tôn giáo Ân Đàn Đại Đạo, Phan Văn Thu (bị kết án tù chung thân); và nhiều người khác được cho là đã bị sỉ nhục hoặc bị ngược đãi trong tù và tình trạng sức khỏe xấu đi.
Cụ thể, USCIRF đã liên tục vận động để trả tự do cho Nguyễn Bắc Truyển – một người ủng hộ tự do tôn giáo nổi tiếng, được bảo trợ theo dự án Tù nhân Lương tâm (RPOC) của USCIRF – ông vẫn bị tù vào năm 2021. Có thông tin cho biết Truyển sức khỏe kém. Vào tháng 11 năm 2020, ông đã tuyệt thực để phản đối điều kiện sống trong tù và tình trạng thiếu chăm sóc y tế.
Chính sách của Hoa Kỳ
Chính quyền Biden đã nhấn mạnh rằng nhân quyền – bao gồm tự do tôn giáo và tín ngưỡng cơ bản – là một phần không thể thiếu trong chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ, bao gồm cả chính sách đối với Việt Nam. Trong chuyến thăm vào tháng 7 năm 2021, Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ Lloyd Austin bày tỏ quan ngại về hồ sơ nhân quyền của Việt Nam. Trước chuyến công du của Phó Tổng thống Hoa Kỳ Kamala Harris tới Việt Nam vào tháng 8 năm 2021, các thành viên Quốc hội và các chính trị gia ở các nước cũng như các nhóm xã hội dân sự đã kêu gọi Phó Tổng thống nêu lên vụ việc của Nguyễn Bắc Truyển và kêu gọi chính phủ Việt Nam thả ông ngay lập tức và vô điều kiện. Phó Tổng thống Harris sau đó cho biết, tại một cuộc họp báo ở Hà Nội, rằng bà đã nêu các vấn đề với những người đồng cấp Việt Nam về vi phạm nhân quyền và yêu cầu thả những người bất đồng chính kiến.
Sau đó, ứng cử viên đại sứ Hoa Kỳ tại Việt Nam Marc Knapper cũng bày tỏ quan ngại tương tự trong phiên điều trần xác nhận trước Thượng viện và nói rằng quan hệ song phương chỉ có thể đạt được tiềm năng cao nhất nếu Việt Nam đạt được tiến bộ đáng kể về nhân quyền.
Với quan hệ Việt – Mỹ đang có xu hướng tích cực và Hoa Kỳ đang cân nhắc khả năng nâng cấp quan hệ song phương từ “Đối tác toàn diện” lên “Đối tác chiến lược”, chính phủ Hoa Kỳ cần đảm bảo rằng các cân nhắc về địa-chính trị, kinh tế và an ninh sẽ không được đặt nặng hơn vấn đề tự do tôn giáo và các quyền con người có liên quan khác trong mối quan hệ đang phát triển.
Kết luận
USCIRF ghi nhận những nỗ lực của cả chính phủ Hoa Kỳ và Việt Nam trong việc cải thiện các điều kiện tự do tôn giáo ở Việt Nam. Kể từ khi ký kết hiệp định ràng buộc giữa hai nước vào năm 2005, Chính phủ Việt Nam đã tạo thêm không gian cho nhiều cá nhân và cộng đồng tôn giáo thực hiện hoạt động tôn giáo, tín ngưỡng của mình một cách tự do, công khai và không sợ hãi. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại những điểm rắc rối đáng kể, bao gồm việc chính phủ thực hiện Luật Tín ngưỡng và Tôn giáo năm 2018, đàn áp các nhóm tôn giáo độc lập và đối xử với các tù nhân lương tâm tôn giáo.
Ngày nay, tình hình tự do tôn giáo ở Việt Nam vẫn là một trong những cải thiện khiêm tốn cùng với sự kiểm soát đàn áp của chính phủ. Vì lý do này, USCIRF kêu gọi chính phủ Hoa Kỳ tiếp tục hợp tác với chính phủ Việt Nam để thúc đẩy tiến bộ có ý nghĩa, sâu rộng và bền vững.
