VNTB – Ai sẽ “vươn mình” khi phải sống cúi đầu?
Chu Nguyên Hương
(VNTB) – Hãy bắt đầu từ hôm nay – nói chuyện với đồng nghiệp, hiểu rõ quyền lợi của mình, và đoàn kết cùng nhau. Bởi vì, nếu chúng ta không tự vươn lên, thì không ai giúp chúng ta đứng dậy. Và xin nhớ rằng: “Không ai ‘vươn mình’ được khi phải sống cúi đầu”.
Tâm thư tháng 7/2025 gửi anh chị em công nhân,
Tôi viết những dòng này vào một đêm đầu tháng 7 đã khuya, sau khi rửa chén, phơi đồ, gọi điện hỏi thăm mẹ đang bệnh ở quê, và chờ đứa con nhỏ học lớp 7 ngủ yên.
Ngoài kia là tiếng xe tải, tiếng công nhân tăng ca về trễ. Trong điện thoại là những dòng tin tức dồn dập về thuế quan, về thỏa thuận thương mại, về Tổng thống Mỹ và Tổng Bí thư Việt Nam.
Tôi là công nhân, không phải nhà báo, không phải chuyên gia kinh tế, cũng chẳng dám tranh luận với ai.
Tôi chỉ biết viết, chia sẻ kinh nghiệm về những gì mình đã sống, đang sống, và thấy xung quanh mình.
Tôi thấy những anh chị em làm việc từ 6 giờ sáng đến 6 giờ tối, có hôm tăng ca đến 9 giờ đêm, về tới nhà trọ là thiếp đi vì mệt.
Có người bị cắt bảo hiểm y tế, có người phải vay lãi ngày để mua thuốc cho con.
Có người ăn cơm chan nước tương cả tuần chỉ để dành tiền về quê thăm mẹ một chuyến.
Và tôi thấy, khi có tin cuối cùng Mỹ đánh thuế 20% lên hàng hóa Việt Nam, ai cũng hoang mang, buồn vui lẫn lộn.
Không phải vì sợ Mỹ, mà vì biết thế nào nhà máy cũng sẽ siết lại – lương, thưởng, thời gian nghỉ, tất cả sẽ bị ảnh hưởng.
Vài đứa bạn tôi đã bị ngừng hợp đồng thời vụ từ vài tuần rồi.
Tôi nghe trên mạng người ta nói nhiều lắm: nào là “lợi thế so sánh,” nào là “mở rộng thị trường,” nào là “cạnh tranh lành mạnh”.
Tôi không hiểu gì hết. Tôi chỉ hiểu một điều: nếu giá thành bị ép xuống thì người bị ép đầu tiên chính là anh chị em công nhân chúng tôi – những người đang góp sức cho con số 123,5 tỷ đô la thặng dư thương mại với Mỹ trong năm 2024 và gần 50 tỷ đô la cho 5 tháng đầu năm 2025 mà báo chí vừa đăng.
Tôi không chống ai, không thù ghét ai. Nhưng tôi xin hỏi:
– Ai đã hưởng và ai sẽ trả cái giá cho thặng dư đó?
– Ai sẽ lo cho công nhân khi đơn hàng giảm?
– Ai sẽ đứng về phía chúng tôi khi bị cắt hợp đồng không lý do?
Chúng tôi không cần hứa hẹn lớn lao. Chúng tôi không mong xe hơi, nhà lầu. Chúng tôi chỉ muốn:
– Có việc làm ổn định.
– Có tiền đủ đóng học phí cho con, mua lon sữa, trả tiền nhà trọ.
– Khi bệnh thì được đi khám đúng chế độ.
– Khi nghỉ thai sản thì được nghỉ đủ và quay lại không bị ép nghỉ luôn.
Chúng tôi cũng không cần “giấc mơ lớn hoặc kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc” gì đó.
Chúng tôi rất đơn giản – chỉ cần được sống làm người – đàng hoàng và có chút tôn trọng.
Tôi biết, không phải cứ viết là mọi chuyện sẽ thay đổi. Nhưng tôi vẫn viết, vì tôi tin có rất nhiều công nhân như tôi đã từng im lặng, từng cúi đầu, nhưng trong lòng thì không cam chịu.
Tôi tin rằng công nhân Việt Nam chúng ta không hèn. Chúng ta chỉ bị chia rẽ, bị làm cho sợ và không biết bắt đầu từ đâu.
Tôi tin rằng nếu chúng ta bắt đầu nói chuyện với nhau, chia sẻ với nhau, hiểu quyền của mình, biết cách bảo vệ nhau… thì sẽ không ai dám coi thường chúng ta nữa.
Tôi mong rằng, dù ít dù nhiều, mỗi công nhân chúng ta hãy học cách đứng thẳng.
Đừng sợ nếu bạn không biết luật – bạn có thể học.
Đừng ngại nếu bạn không giỏi nói – bạn có thể lắng nghe.
Đừng nghĩ bạn chỉ là một bánh răng nhỏ – vì nếu tất cả bánh răng ngừng quay, cỗ máy sẽ ngừng chạy.
Tôi viết bài này không phải để phản bác ai, không phải để hơn thua với các vị học cao hiểu rộng, quyền cao chức trọng. Tôi chỉ viết để nói lên tiếng nói của công nhân – những người đang âm thầm gánh cả nền kinh tế này trên đôi vai mòn mỏi, nặng trĩu của mình.
Tôi tin, nếu chúng ta không lên tiếng thì không ai khác sẽ làm điều đó cho chúng ta.
Xin cảm ơn anh chị em đã đọc.
Nếu anh chị em thấy mình trong những dòng này, thì xin đừng im lặng. Hãy bắt đầu từ hôm nay – nói chuyện với đồng nghiệp, hiểu rõ quyền lợi của mình, và đoàn kết cùng nhau. Bởi vì, nếu chúng ta không tự vươn lên, thì không ai giúp chúng ta đứng dậy.
Và xin nhớ rằng: “Không ai ‘vươn mình’ được khi phải sống cúi đầu”.
Xin cảm ơn anh chị em công nhân.
… Ở một khu nhà trọ cho công nhân, truyện kể của Chu Nguyên Chương có những vang vọng gì?
Nam: Hoa này, em còn nhớ hồi nhỏ học về Bác Hồ và Đảng Cộng sản không? Họ bảo Đảng sinh ra để giải phóng công nhân khỏi cảnh bị bóc lột.
Hoa: Nhớ chứ! Họ nói Đảng lập ra để bảo vệ người lao động như mình. Nhưng nhìn lại bây giờ mà xem – làm mười hai tiếng một ngày, ở phòng trọ chật chội, gửi tiền về quê cũng khó. Sao lại thành ra thế này?
Nam: Anh cũng nghĩ nhiều về chuyện đó. Không chỉ có mình bị đâu. Anh nghe thằng em họ bên Trung Quốc cũng bị y chang. Đảng nói bảo vệ công nhân, nhưng ai mà tự tổ chức là bị bắt ngay.
Hoa: Bắt á? Chẳng phải có công đoàn rồi sao?
Nam: Có, nhưng chỉ được phép tham gia công đoàn của nhà nước thôi. Nhớ vụ mấy chị ở xí nghiệp may năm ngoái không? Họ rủ nhau lập nhóm đại diện, ba người bị đuổi, một người mất tích cả tuần, gia đình bảo công an gọi đi “làm việc”.
Hoa: Sợ thật. Nhưng tại sao Đảng lại làm thế, chẳng phải họ là “người của công nhân” à?
Nam: Nghĩ đơn giản thế này – em là chủ một quán ăn, em luôn nói mình là người tốt nhất để quản lý. Nhưng nhân viên bắt đầu đòi hỏi, muốn có tiếng nói. Em sẽ làm gì?
Hoa: Chắc em cũng tìm cách dẹp cho yên chuyện, giữ ghế của mình.
Nam: Đúng rồi. Đảng tự gọi mình là “đội tiên phong của giai cấp công nhân”, nhưng thực tế họ sợ mất quyền lực hơn là sợ công nhân khổ. Họ không cho phép công nhân tự tổ chức vì sợ mất kiểm soát.
Hoa: Vậy là Đảng từng hứa giải phóng mình, giờ lại thành người áp bức mình?
Nam: Chuyện phức tạp lắm. Nghĩ như này – một đội quân giải phóng đánh đuổi ngoại xâm, nhưng sau đó các tướng lĩnh ở lại làm vua, tiếp tục mặc áo giải phóng, nói về chiến công cũ, nhưng giờ ai chống lại họ thì thành thù địch.
Hoa: Mình rơi vào cảnh đó à?
Nam: Gần như thế. Những năm 1930, Đảng thực sự đấu tranh chống thực dân, hứa tám tiếng làm việc, lương tối thiểu, quyền lợi công nhân. Nhưng khi đã nắm quyền, họ mới thấy giữ ghế còn khó hơn giải phóng.
Hoa: Giữ ghế kiểu gì?
Nam: Họ lập ra Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam – giống như có công đoàn, nhưng thực chất chỉ báo cáo lên sếp. Nhiều cán bộ công đoàn cũng là quản lý hoặc thân với công ty, nhà nước.
Hoa: Vậy đại diện công nhân lại đứng về phía công ty?
Nam: Đúng! Giống như thuê luật sư nhưng luật sư lại làm việc cho bên đối thủ. Họ mang danh bảo vệ công nhân, nhưng chủ yếu để ngăn công nhân gây phiền phức cho công ty và nhà nước.
Hoa: Luật lao động thì sao? Có bảo vệ mình không?
Nam: Trên giấy tờ thì có. Năm 2019 còn cho phép thành lập Tổ chức đại diện người lao động ở cấp doanh nghiệp. Nghe có hay không? Nhưng phải xin phép nhà nước, mà từ đó đến giờ có tổ chức nào được duyệt đâu?
Hoa: Chắc là… không có?
Nam: Đúng. Không một cái nào. Như bảo em được xây nhà, nhưng giấy phép thì không ai cấp.
Hoa: Nếu tự tổ chức thì sao?
Nam: Như vụ mấy chị may mặc anh kể đó. Nhà nước có cả lực lượng cảnh sát cơ động chuyên xử lý đình công, đóng chốt ở khu công nghiệp.
Hoa: Vậy mình bị kẹt rồi?
Nam: Cảm giác thế thật. Nhưng anh để ý – công nhân khắp nơi cũng chịu cảnh này. Bạn anh làm điện tử kể về anh Vũ Minh Tiến, từng làm ở công đoàn nhà nước, sau này đấu tranh cho quyền công nhân, nói chuyện với tổ chức quốc tế. Kết quả là gì?
Hoa: Bị bắt?
Nam: Tháng 5/2024, bị bắt vì “làm lộ bí mật nhà nước”. Một cán bộ công đoàn, chỉ vì giúp công nhân! Anh Nguyễn Văn Bình, người góp ý sửa luật lao động, cũng bị bắt, đối mặt 15 năm tù.
Hoa: 15 năm chỉ vì giúp công nhân?
Nam: Đó là dấu hiệu hệ thống có vấn đề. Nếu giúp công nhân mà thành tội, thì nhà nước thực sự phục vụ ai?
Hoa: Họ sợ công nhân hơn cả sợ ngoại bang.
Nam: Chuẩn! Không chỉ Việt Nam đâu, Bangladesh, Brazil cũng thế. Nhưng chỉ Việt Nam mới tự xưng là “đảng của công nhân”.
Hoa: Vậy mình đặc biệt ở chỗ nào?
Nam: Sự mỉa mai ở chỗ: như bệnh viện quảng cáo “chữa ung thư giỏi nhất” mà lại làm bệnh nhân nặng hơn. Đảng xây dựng uy tín bằng danh nghĩa bảo vệ công nhân, nhưng lại xem tổ chức độc lập của công nhân là mối đe dọa an ninh.
Hoa: Sao mọi người không nhận ra mâu thuẫn này?
Nam: Có người biết, nhưng sợ không dám nói. Có người thật lòng tin Đảng vẫn tốt, vì nghe vậy từ nhỏ. Giống như sống trong mối quan hệ độc hại mà kẻ làm hại cứ nhắc lại “ngày xưa tốt đẹp lắm”.
Hoa: Đảng vẫn nói bảo vệ công nhân à?
Nam: Không bao giờ ngừng! Đại hội Đảng, lễ lớn, lúc nào cũng ca ngợi “công nhân ưu tú”, nhắc về tư tưởng Hồ Chí Minh. Nhưng khi mình đòi quyền thật, thì công an xuất hiện.
Hoa: Họ muốn mình biết ơn vì bị bóc lột.
Nam: Đúng! Họ muốn công nhân ngoan ngoãn, năng suất, biết ơn – chứ không muốn công nhân mạnh dạn, biết đòi hỏi.
Hoa: Các Hiệp định Thương mại Quốc tế có đòi hỏi quyền công nhân không?
Nam: Có chứ! Việt Nam ký mấy hiệp định lớn, phải cho phép công đoàn độc lập. Đó là lý do có Luật 2019.
Hoa: Nhưng anh bảo chưa có tổ chức nào được duyệt?
Nam: Đúng! Họ hứa mở cửa nhưng lại dán keo kín. Đối ngoại thì nói “chúng tôi đổi mới”, đối nội thì siết chặt.
Hoa: Vậy là vừa lừa mình, vừa lừa đối tác quốc tế?
Nam: Đúng là diễn kịch! Với nước ngoài thì “cải cách”, với dân thì “ổn định xã hội”, với cán bộ thì “bảo vệ giá trị cách mạng”.
Hoa: Họ tự biện minh thế nào?
Nam: Có lẽ họ thật sự nghĩ mình biết điều tốt nhất cho dân. Như cha mẹ không cho con tự quyết “vì muốn bảo vệ”. Họ xem công nhân tự tổ chức là nguy hiểm, dễ gây rối loạn.
Hoa: Có lý không? Nếu đình công nhiều, kinh tế có bị ảnh hưởng?
Nam: Đó là điều họ muốn mình tin! Nhưng nhìn các nước có công đoàn độc lập – Đức, Thụy Điển, Hàn Quốc sau dân chủ hóa – kinh tế vẫn mạnh. Công nhân có quyền, doanh nghiệp cũng ổn định hơn.
Hoa: Quyền công nhân giúp kinh tế phát triển?
Nam: Nghĩ thử xem – công nhân hài lòng, khỏe mạnh, được trả công xứng đáng thì làm việc hiệu quả hơn. Có kênh phản ánh, mâu thuẫn được giải quyết sớm, tránh khủng hoảng. Chỉ những ai hưởng lợi từ bóc lột mới sợ quyền công nhân.
Hoa: Nhưng Việt Nam phải cạnh tranh với nước khác mà?
Nam: Đó là cái bẫy! Họ bảo mình phải chịu khổ để “cạnh tranh” với Bangladesh, Campuchia. Nhưng thực tế, lợi nhuận chủ yếu vào tay chủ nhà máy, quan chức, nhà đầu tư nước ngoài – công nhân được gì?
Hoa: Vậy mình tạo ra giá trị nhưng không hưởng được bao nhiêu?
Nam: Đúng! Năm 2024, Việt Nam xuất siêu sang Mỹ 123,5 tỷ đô. Tiền đó có cải thiện đời sống công nhân không? Hầu hết vào túi chủ, quan chức, nhà đầu tư.
Hoa: Vậy mình hy sinh vì “thành công quốc gia” mà chẳng được hưởng gì?
Nam: Đúng rồi! Họ dùng lòng yêu nước để khiến mình thấy có lỗi khi đòi hỏi quyền lợi. “Đừng ích kỷ, nghĩ cho đất nước”. Nhưng thành công quốc gia phải là đời sống công nhân tốt lên.
Hoa: Mình phải làm gì?
Nam: Khó nói. Có người bảo: “thôi, chấp nhận đi, còn có việc là may”. Có người hy vọng nhà nước sẽ cải cách dần.
Hoa: Anh nghĩ nhà nước sẽ cải cách thật không?
Nam: Nhìn lại mà xem – cứ ai đòi thay đổi thật thì bị bắt. Ngay cả người trong hệ thống công đoàn cũng bị xử nếu dám vượt giới hạn. Vậy là đủ hiểu rồi.
Hoa: Vậy mình mãi kẹt thế này à?
Nam: Không hẳn. Lịch sử cho thấy thay đổi là có thể, nhưng thường phải do công nhân tự tổ chức, dù rất nguy hiểm. Chìa khóa là đoàn kết – công nhân sát cánh cùng nhau thì khó bị đàn áp.
Hoa: Nhưng nguy hiểm lắm, anh nói rồi mà.
Nam: Đúng, nguy hiểm. Nhưng nếu không làm gì, thì mãi bị bóc lột. Con cháu mình cũng vậy.
Hoa: Nghe anh nói em thấy vừa sợ vừa muốn làm gì đó.
Nam: Không phải ai cũng thành nhà hoạt động. Nhưng mình có thể bắt đầu bằng cách nói chuyện thật lòng, chia sẻ thông tin, bảo vệ nhau khi bị xử ép. Xây dựng niềm tin, đoàn kết.
Hoa: Như mình đang làm bây giờ?
Nam: Đúng! Cuộc trò chuyện này là khởi đầu của ý thức công nhân. Hiểu rõ tình cảnh, mình mới nghĩ ra cách đối phó.
Hoa: Quốc tế có giúp được gì không?
Nam: Khó lắm. Một số tổ chức quốc tế cố gắng gây áp lực, nhưng không can thiệp sâu được. Chủ yếu chỉ tạo sức ép qua thương mại.
Hoa: Vậy chủ yếu là tự thân vận động?
Nam: Đúng, nhưng không đơn độc – công nhân khắp nơi cũng đấu tranh. Nhưng thay đổi phải xuất phát từ bên trong.
Hoa: Vừa hy vọng vừa lo lắng.
Nam: Đó là thực tế của người lao động! Đảng cũng biết điều này, nên càng sợ công nhân đoàn kết. Họ luôn tìm cách chia rẽ mình – theo vùng miền, kỹ năng, ngành nghề. “Có việc là may rồi, đừng đòi hỏi!”
Hoa: Đúng thật, họ luôn bảo mình phải biết ơn.
Nam: Biết ơn là công cụ kiểm soát. Biết ơn không có nghĩa là chấp nhận bất công. Mình vừa biết ơn, vừa phải đòi quyền lợi.
Hoa: Vậy hướng đi là gì?
Nam: Bắt đầu từ những cuộc trò chuyện như thế này. Xây dựng văn hóa công nhân dám nói thật, chia sẻ, nâng đỡ nhau. Không cần phải đình công lớn, chỉ cần tổ chức âm thầm, bền bỉ.
Hoa: Như xây móng nhà?
Nam: Đúng! Không có móng vững thì không xây được gì. Giờ mình đang đặt nền móng cho tương lai.
Hoa: Liệu mình có thấy thay đổi trong đời mình không?
Nam: Không biết. Nhưng mỗi thế hệ đều phải đối mặt câu hỏi này – chấp nhận hay đấu tranh? Cha ông mình cũng từng lựa chọn như vậy.
Hoa: Họ cũng từng phản kháng?
Nam: Có chứ. Luôn có người dám lên tiếng, dám tổ chức. Có người thành công, có người thất bại. Nhưng mỗi thế hệ đều góp phần.
Hoa: Vậy mình đang tiếp nối họ?
Nam: Đúng, nhưng mình có công cụ tốt hơn. Internet giúp chia sẻ thông tin, mạng xã hội giúp công nhân kết nối cả nước, thậm chí quốc tế.
Hoa: Đúng thật, em chưa từng nghĩ vậy.
Nam: Mỉa mai là phát triển kinh tế vừa tạo ra bóc lột, vừa tạo công cụ phản kháng. Nhà nước muốn công nhân có trình độ để sản xuất, nhưng càng học nhiều càng hiểu quyền của mình.
Hoa: Vậy hệ thống tự tạo ra đối lập?
Nam: Một phần là vậy. Họ cần công nhân giỏi để phát triển, nhưng công nhân giỏi cũng đòi hỏi quyền lợi. Đó là mâu thuẫn họ không giải quyết được.
Hoa: Nghe vậy em lại thấy hy vọng.
Nam: Hy vọng phải đi kèm hành động. Câu hỏi là mình sẵn sàng làm gì với hiểu biết này?
Hoa: Em chưa biết, nhưng em vui vì được nói chuyện thế này.
Nam: Anh cũng vậy. Đây chỉ là khởi đầu. Hiểu rõ tình cảnh, mình mới biết cách ứng phó – dù là âm thầm phản kháng, tổ chức kín, hay đơn giản là không chấp nhận bị lừa dối.
Hoa: Nếu tác giả bức thư kia nghe được cuộc trò chuyện này thì sao nhỉ?
Nam: Chắc họ sẽ vui lắm. Họ viết thư vì tin rằng công nhân không nên sống cúi đầu. Còn mình, qua cuộc trò chuyện này, đang học cách ngẩng đầu lên.
Hoa: Hiểu sự thật là bước đầu tiên?
Nam: Đúng. Sự thật là nền tảng của phẩm giá. Hiểu rõ rồi, mình mới nghĩ cách thay đổi.
Hoa: Dù không thay đổi được hết, ít nhất mình không bị lừa nữa.
Nam: Đúng! Và biết đâu con cháu mình sẽ đi xa hơn. Tiến bộ là như vậy – mỗi thế hệ xây thêm một chút.
Hoa: Vừa là trách nhiệm, vừa là hy vọng.
Nam: Đúng. Và nhớ – mình không đơn độc. Công nhân khắp thế giới cũng đang trò chuyện, đấu tranh như mình. Cuối cùng, tất cả đều là cuộc đấu tranh cho phẩm giá và công bằng.
Hoa: Cảm ơn anh đã giúp em hiểu hơn.
Nam: Anh cảm ơn em đã lắng nghe. Đây chính là đoàn kết – công nhân chia sẻ, nâng đỡ nhau.
Nam và Hoa kết thúc câu chuyện, nhận ra rằng hiểu rõ tình cảnh của mình là bước đầu để thay đổi. Dù chưa có tất cả câu trả lời, họ đã thấy mình là một phần của dòng chảy lịch sử – và hiểu biết ấy chính là sức mạnh.
